Motorik Özelliklerin Gelişiminde Kritik Yaşlar ve Altyapı Eğitimi (Sürat)

            Sürat özelliğinin çabuk kuvvet, patlayıcı kuvvet, sprint kuvveti gibi kuvvet gelişim özellikleri ile de çok yakından ilgisi vardır. Bu bağlamda kuvvet özelliği ile ilgili söz konusu kuvvet özelliklerinin gelişmesi sürat özelliğini, sürat özelliği ile ilgili etkinlikler de söz konusu kuvvet özelliklerinin gelişimini olumlu etkileyeceği bilinmelidir.

            Süratli olmayan bir kuvvet özelliğinin özellikle futbol oyunu için önemi yoktur. Kuvvetli olmayan bir sürat ise genel olarak mümkün değildir. Ya da süratli olmak belli düzeyde kuvvetli olmayı da gerektirir. Buradan çıkarılacak sonucun süratin önemli olduğuna ilişkindir. Ama elbette ki bu sürat atletik ve düz (simetrik) bir sürat anlamına gelmemelidir ve çok daha önemlisi süratin futbol oyununun temel nesnesi olan top ile ilişkili sürat olması gerektiğidir.

            Sürat en basit ifadesi ile tüm motor davranışları en kısa sürede gerçekleştirebilme anlamında değerlendirilmelidir.

            Futbola ilişkin motor davranışlar, bir noktadan başka bir noktaya en kısa sürede vücudu taşıyabilme özelliği olduğu kadar, top ile ilgili tüm temel teknik becerileri ve bu becerileri ardışık bir şekilde mümkün olan en kısa sürede gerçekleştirebilme yetisidir. Bu durumda farklı bir sürat olan hareket sürati özelliği gündeme gelmektedir ve futbol için “genel sürat” özelliğinden çok daha önemlisi bu sürat özelliği yani “hareket sürati”dir.  

            Sürat bir işi en kısa sürede yapabilme olduğuna göre, söz konusu özelliğin futbol oyunu açısından kullanımdaki genel görünümü şu şekildedir;

·      Reaksiyon sürati( özellikle görsel reaksiyona bağlı)

·      Aksiyon/Hareket sürati(çabukluk-top ile hareket çabukluğu)

·      Devirli hareketler sürati(hızlı koordinasyon)

·      Yer değiştirme sürati

·      Kuvvet sürati(çabuk kuvvet)

·      Hareket frekansı

            Yukarıda genel olarak futbola ilişkin gereken süratler belirtilmiş olsa da, futbol oyununun gerekli kıldığı sürat özellikleri farklı boyutlar içermektedir;

·         Algılama sürati; Oyun konumlarının (oyundaki kendi durumunun, topun durumunun ve rakibin konumlanış durumunun) algılanarak, bu konumların kısa sürelerde değiştirilmesi ile ilgili yeti.

·         Öncelleme/Sezinleme sürati; Oyun akışı, pozisyon değişimi ve gelişiminin, özellikle de rakip oyuncunun hareketinin önceden ya da çok kısa sürede saptanabilmesi ile ilgili yeti.

·         Karar verme sürati; En kısa sürede gerçekleştirilmesi gereken davranışlara karar verme yetisi. (Bu özellik yaşanmış ve kıs süreli bellekten çağrılarak tekrar işlenmiş hareket becerilerinin uzun süreli belleğe yerleşmiş olmasıyla ilgilidir).

·      Tepki sürati; Oyun anında öngörülmeyen değişimlere yani pozisyonlara, akışa ve ani duruma göre doğru ve ani tepki gösterme yetisi.

·      Dönüşümlü ve dönüşümsüz hareket sürati; Topsuz hareketlerin(topsuz temel teknik becerilerin) simetrik ve asimetrik olarak yüksek düzeyde sürat özelliği ile gerçekleştirilmesi yetisi.

·      Hareket sürati; Top ile ilgili hareketleri(top ile ilgili temel teknik becerileri) rakip ve zaman baskısı altında süratle uygulayabilme yetisi.

·      Eylem sürati; Top ile ve topsuz temel teknik becerileri bireysel, grup ve takım taktiği gereği olan davranışları tüm kondisyonel özelliklerin bütünleşik bir biçimde katıldığı şekilde amaçlı olarak en süratli şekilde gerçekleştirebilme yetisi.

            Sürate özelliğine ilişkin böylesine kompleks bir içeriğin birer birer geliştirilmesine yönelik eğitim uygulamaları akılcı ve anlamlı değildir. Eğer sürat özelliğine ilişkin bu içerikler futbol oyununun gerekleri ise, karşılanması ve geliştirilmesi de oyun ya da oyunsal etkinlikler ile olması en doğal olanıdır. Çünkü oyunun kendi karakterinden kaynaklanan bedensel ve psikomotor ihtiyaçlar o oyunu oynayarak giderilebilmektedir. Burada önemli oyun oyunun gerektirdiği ihtiyaçların giderilmesini sağlayacak içeriği taşyıp taşımadığıdır. Bu nedenle amaçlı ve kurallı oyunlar bu tür gereklerin karşılanabilmesi adına iyi bir öğretim yöntemi ve teknikleri anlamına da gelmektedir.

            İdeal futbol oyuncusu olabilmenin ya da kalitesi yüksek oyuncu yetiştirebilmenin ön koşulu top ile ilişkilerdeki beceri ve bu beceriyi oyunda amaçlı kullanabilme yeterliliği olduğunu bir kez daha belirtmek gerekir.

            Böylesi bir anlayıştan hareketle, süratli olmayan ama top ile ilişkilerinde ve topu kullanmadaki hareket sürati iyi düzeyde olan çocukların, sürati (yer değiştirme sürati) yüksek olmasına karşın top ile ilişkilerde ve topu kullanma ile ilgili hareket sürati iyi düzeyde olmayan çocuklara oranla daha kaliteli futbolcu olma olasılıkları yüksektir. Dolayısı ile futbol altyapı eğitiminde sürat özelliğinin geliştirilmesi ile ilgili kritik yaş dönemlerinin bu açıdan iyi değerlendirilmesi çok önemlidir.

            Daha öncede defalarca değindiğimiz gibi büyük ve ağır toplar zamanından önce kullanılmaya başlanması, çocukların top ile ilişkili hareketleri çok çabuk gerçekleştirebilmelerini engelleyen fiziksel bir etki yaratmaktadır. Küçük ve hafif top hareket sürati gelişlimi için olumsuz fiziksel etkileri ortadan kaldırır. Hareketi çabuk yapma davranışı ne kadar kolay ve amaçlı olursa, hareket sürati algısı o kadar güçlenmektedir.

            Bunun için 8-9 yaşlarındaki çocukları naylon ve benzeri toplar ile oyun oynarlarken, birde meşin futbol topları ile oyun oynarlarken gözlemlemek yeterlidir. Top çocuğun ayağına dolanmaması ve tek bir hareket becerisi için top ile ayak teması süresinin uzun olmaması bu açıdan bir ölçüttür.

            Hareket çabukluğu/hareket sürati ile ilgili U14 akademi liglerinde müsabakalara katılan çocuklar üzerinde onar dakikalık üç oyun devresinin her birinde normal futbol topu, 4 numaralı futbol topu ve 3 numaralı futbol topunun kullanıldığı bir gözlem çalışmasında top büyüklüğü ve ağırlığı arttıkça hareket süratinin ne kadar azaldığını belirtmekte yarar vardır.

            Futbol için can alıcı bir öneme sahip olan hareket sürati ve hareket frekansı konusunda daha duyarlı olunması gerektiği açıktır. Futbol altyapı eğitiminde sürat özelliğinin geliştirilmesi açısından özen gösterilmesi gereken konu, futbol oyununa yönelik olarak öncelikle top ile ilgili hareket sürati, top ile ilgili hareket frekansı, top ve rakip ile ilgili görsel reaksiyona dayalı sürat özellikleridir.       

    8-9 Yaş Sürat Özelliği Gelişimi

            8-9 yaş ve bundan sonraki 10-11(12) yaş dönemleri sürat gelişim açısından oldukça kritik yaş dönemleridir. Oldukça iyi değerlendirilmelidir.

            Sürat özelliği ilk etapta 5-7 yaşlarında bir atılım gösterirken, 6-9 yaşlarında oldukça önemli bir gelişim kaydeder. Hareket frekansı açısından gözle görülür bir sıçrama söz konusu olur. Reaksiyon sürati gelişimi de bu dönemin sonuna doğru 9-10 yaşlarında kayda değer bir oranda gelişir.

            Dolayısı ile futbol altyapı eğitiminin başlangıç dönemindeki çocukların eğitim etkinliklerinde sürat özelliği gelişimine ilişkin etkinliklere özel bir önem vermek gerektiği ortaya çıkmaktadır.

            Ama tıpkı dayanıklılık ve kuvvet özelliği gelişiminde olduğu gibi, çocukların herhangi bir özelliğinin gelişimindeki kritik yaşlar o özelliğin geliştirilmesi için şiddetli ve yoğun yüklemeler yapılması anlamına gelmez. Sadece o özelliklerin uyarılması gerektiği anlamına gelir. Futbol altyapı eğitiminde yapılması gereken, söz konusu özelliklerin gelişimi ile ilgili kritik yaşlara denk gelen oyunların ve etkinliklerin niteliğini söz konusu özellikler açısından zenginleştirmek gerekir.

            Çocukların sürat özelliği ya da başka bir özellik açısından kritik yaşlarda olmaları o özelliğe ilişkin yoğunlaşma anlamına gelmemelidir. Çünkü kritik yaş süreci aynı zamanda hassas yaş süreci anlamı da taşır. Hassas yaş, söz konusu bir özelliğin geliştirilmesi açısından olumsuz etkilenmeye de açık olmak demektir. 

            Sürat özelliğinin öncelikle genetik-biyolojik açıdan kalıtsal bir özellik olması bu özelliğin geliştirilmesi adına çalışılmaması anlamına gelmez. Futbol oyununa ilişkin belirleyici süratin top ile ilgili koordinatif ve teknik temelli bir sürat özelliği taşıyor olması futbol altyapı eğitiminde bu özelliğin gelişimine özel bir önem verilmesi anlamına gelmelidir. Çünkü haraket sürati çok geliştirilebilir bir özelliktir.

            Hareketlerin sıklığı ve sürat düzeyinin bu yaşlardaki hızlı gelişimi, reaksiyon sürati süresindeki azalma(tepki süratte gelişim) dikkate alındığında;

·      Uyaran-tepki,

·      Kısa çıkış koşuları

·      Hareketi çabuk yapma

            temeli üzerine şekillenen oyunlar, etkinlikler ve futbol oyunları kurgulanmalı ve bunlara oldukça sık yer verilmelidir.

            Bu açıdan bakıldığında koşan bir topu yakalama, hareket eden bir topun uyaran olarak kullanılmasına dayalı etkinlik planlamalarının önemi ortaya çıkar.

            Bu yaş dönemlerinde futbola ilişkin temel teknik hareketlerin beceri amaçlı çalışma tekrarlarının anlamsızlığı da ortaya çıkmaktadır. Bu yaşlarda asıl olan top ile ilişkilerde çabuk olabilmeye yönelik gelişime katkı sağlamaktır.

            Laktasit olmayacak sürelerdeki sprint, çabuk kuvvet, çabukluk ile ilgili davranışlar oyunların ve oyunsal etkinliklerin karakterini oluşturmalıdır.

            Dinlenme aralıkları ve sıklıklarına özen gösterilmesi çok önemlidir. Bu yaş dönemindeki çocuklara yönelik futbol oyunlarında topun doğru kullanılması ve beceri düzeyinde kullanılması amacından çok, top ile ilişkili hareketlerdeki sürati daha özenle gözlenmeli ve dikkate alınmalıdır.

               10-11(12) Yaş Sürat Özelliği Gelişimi

            Bilindiği ve daha önce de söz edildiği gibi bu yaş dönemi futbola ilişkin temel teknik becerileri artan bir beceri düzeyi ile gerçekleştirme açısından çok verimli bir yaş dönemidir. Bunun elbette koordinatif yetilerdeki artışla ilgisi vardır. Tüm bunlar biyolojik olarak sinir sisteminin gelişmesi ile bağlantılı gelişim çıktılarıdır.

            İşte yine bu dönemde reaksiyon sürati de neredeyse yetişkin düzeyine ulaşır. Hareket(aksiyon) hızı sürekli artış göstermekte ve futbol oyunu için yine çok önemli olan hareket frekansı 12 yaşın sonlarına doğru en yüksek düzeylere ulaşmaktadır.

            Sürat özelliğine ilişkin tüm bileşenlerin amaca uygun hale gelmeye başlaması 11-12 yaşları ile 14 yaş dönemlerinde gerçekleşmektedir.

            Bu yaş süreçlerinde; aksiyon sürati, reaksiyon sürati, kompleks hareketlerde temel sürat yüksek atılımlar gösterir.

            Bu yaş döneminde sürat özelliğine ilişkin bileşenlerin ağırlıklı bir kısmı gerçekleşmektedir. Sürat özelliği amacına yönelik eğitim etkinliklerine haftanın belli günlerinde mutlaka yer verilmelidir. Ya da eğitim etkinliklerinin bir bölümü mutlaka sürat özelliği yetilerini içerecek şekilde planlanmalıdır.

            Süratte devamlılığın/dayanıklılığın geliştirilmesi bu yaş döneminin eğitim amaçlarından değildir. Bu tür etkinliklerde kaçınılmalıdır.

            Bu dönemde;

·      Çok yönlü reaksiyon oyunları,

·      Çeşitli karakterdeki uyaranlara tepki oyunları,

·      Kısa süreli çıkış ve sprintler,

·      Topun çeşitli şekillerde, yönlerde, açılarda ve hızlarda uyaran olarak kullanıldığı ve top ile ilgili bir hareketi en çabuk ve en kısa sürede gerçekleştirmeye dayalı etkinliklere bol oranda yer verilmelidir.

·      En sık ve yoğun kullanılan futbol temel teknik beceriler ile ilgili çabuk ve süratli olma etkinlikleri.

             (12)13-14 Yaş Sürat Özelliği Gelişimi

            Bu dönemin sonuna doğru latent ve tepki sürat yetişkin değerlerine ulaşmaktadır. 13-15 yaşları hareket sıklığının en üst düzeye ulaştığı yaşlardır.

            Maksimal sürat ve çabuk kuvvet değerlerinde artışlar söz konusudur.

            Laktasit ölçülerde etkinlik düzeylerine giriş yapıldığı yaş dönemlerdir.

            Top ile ilgili temel teknik becerilerdeki beceri düzeyinin süratli temel teknik aşamalarında geliştirilmesi gereken, ancak bunun ölçülü bir baskı(rakip askı) ya da ölçüsüz saha koşullarında (büyük saha,  kötü saha) olmamasına özen gösterilmelidir.

            Bu dönemin sürat özelliğini futbola ilişkin olarak “temel teknik becerilerde bireysel taktik sürat” şeklinde yorumlamak ve adlandırmak yanlış olmaz.

·      Süratin belli sürelerde devam ettirilmesine yönelik etkinlikler,

·      Top ile ilgili hareketlerde çabuk ve süratli olmaya dayalı etkinlikler,

·      Top ile ilgili temel teknik becerilerde hareket halindeyken değişken tekrar sürekliliği (çeşitleme döngüleri),

·      Savunma ile ilgili bazı bireysel temel taktik becerilerin süratli ve çabuk gerçekleştirilmesine yönelik etkinlikler.

·      Hücum ile ilgili bazı bireysel temel taktik becerilerin süratli ve çabuk gerçekleştirilmesine yönelik etkinlikler.

       15-16 Yaş Sürat Özelliği Gelişimi

            Bu yaş dönemi ve bundan sonraki yaş dönemleri sürat özelliğinin koordinatif boyutundan kondisyonel boyutuna yönelik gelişimi çalışmalarının etkin olmaya başlaması gereken dönemlerdir.

            Özel sürat çalışmalarının 20 dakikayı aşmayacak biçimde günlük çalışmaların önünde yer almasının faydalar sağlayacağı bir dönemdir. Bu dönemi futbol oyunu açısından “temel teknik becerilerin taktik uygulama sürati” dönemi olarak adlandırmak yerinde olur.

·      Süratte devamlılık içeren etkinliklere yer verilmelidir.

·      Temel teknik becerilerin grup savunma taktiği kullanımındaki sürat ve çabukluk çalışmaları,

·      Temel teknik becerilerin grup hücum taktiği kullanımındaki sürat ve çabukluk çalışmaları,

·      Temel teknik becerilerin takım taktiği kullanımındaki sürat ve çabukluk çalışmaları,

            Bu yaş döneminin futbol eğitimi açısından amaçlanan sürat eğitim etkinliklerini içermelidir.